การแปรงฟันหลังทานอาหารเสร็จดูเป็นนิสัยที่ดีต่อสุขภาพช่องปาก แต่ทำไมทันตแพทย์หลายๆ ท่านจึงเตือนว่า การแปรงฟันทันทีหลังการรับประทานอาหาร โดยเฉพาะอย่างยิ่งหลังทานอาหารหรือเครื่องดื่มที่มีความเป็นกรดสูง อาจส่งผลเสียมากกว่าผลดีต่อเคลือบฟันของเรา
ผลของอาหารต่อค่าความเป็นกรดด่างในปาก
เมื่อเรารับประทานอาหารหรือเครื่องดื่มเข้าไปในปาก ค่าความเป็นกรดด่าง (pH) ในปากก็จะเปลี่ยนแปลงไป โดยเฉพาะอย่างยิ่งหลังการรับประทานอาหารหรือเครื่องดื่มที่มีความเป็นกรดสูง หรือมีน้ำตาลสูง
ค่า pH เป็นค่าที่ใช้วัดความเป็นกรดด่างโดยค่ากลางมีค่าเท่ากับ 7 หากตำ่กว่า 7 จะถือว่ามีฤทธิ์เป็นกรด หากสูงกว่า 7 ก็จะถือว่ามีฤทธิ์เป็นด่าง
ในภาวะปกติน้ำลายจะช่วยรักษาให้ค่า pH อยู่ใกล้เคียงกับค่ากลางคือ 7 ซึ่งช่วยในการปกป้องเคลือบฟัน แต่เมื่อเรารับประทานอาหารหรือเครื่องดื่มที่มีน้ำตาล แบคทีเรียก็จะย่อยสลายน้ำตาลนั้นแล้วผลิตกรดออกมา ทำให้ค่า pH ในช่องปากลดลง(มีฤทธิ์เป็นกรด) กระบวนการนี้เกิดค่อนข้างรวดเร็วและจะทำให้สภาวะความเป็นกรดในช่องปากกินเวลานานประมาณ 20-30 นาที หลังการรับประทานอาหารแต่ละครั้ง ซึ่งในช่วงเวลานี้ฟันของเราจะอยู่ในสภาวะถูกโจมตีโดยกรดมากที่สุดเนื่องจากความเป็นกรดเพิ่มขึ้น
นอกจากนั้นหากอาหารหรือเครื่องดื่มนั้นมีฤทธิ์เป็นกรดอยู่แล้ว เช่น น้ำผลไม้รสเปรี้ยวๆ น้ำอัดลมต่างๆ ความเป็นกรดในช่องปากจะรุนแรงขึ้นไปอีก ไม่ต้องอาศัยแบคทีเรียสร้างกรดเลย
อาหารและเครื่องดื่มหลายชนิดที่เราบริโภคประจำมีความเป็นกรดสูง ตัวอย่างเช่น:
- น้ำอัดลมและเครื่องดื่มชูกำลังที่มีคาร์บอเนต (ทั้งชนิดผสมน้ำตาลและสูตรไม่มีน้ำตาล) – มีกรดค่อนข้างสูงเพราะกระบวนการอัดแก๊สคาร์บอนไดออกไซด์ทำให้เกิดกรดคาร์บอนิกในเครื่องดื่ม
- น้ำผลไม้รสเปรี้ยวและผลไม้รสเปรี้ยวต่างๆ (เช่น น้ำส้ม, น้ำมะนาว, เกรปฟรุต) – อุดมด้วย กรดซิตริก ตามธรรมชาติ ซึ่งทำให้ค่า pH ต่ำลงและสามารถทำให้เคลือบฟันอ่อนลงได้
- ลูกอมรสเปรี้ยวจัดและขนมเปรี้ยวต่างๆ – มักเติมกรดซิตริกหรือกรดอื่นๆ เพื่อให้มีรสเปรี้ยวจัด บางชนิดมีความเป็นกรดเกือบเทียบเท่ากรดแบตเตอรี่เลยทีเดียว การบริโภคของเหล่านี้จะสร้างสภาวะที่เป็นกรดอย่างมากในช่องปาก
- อาหารหมักดองหรือน้ำส้มสายชู – มีกรดอะซิติกที่สามารถกัดกร่อนเคลือบฟันได้ถ้าบริโภคบ่อยๆ
เมื่อค่า pH ในช่องปากลดต่ำลงกว่า 5.5 (เรียกว่าค่า pH วิกฤติ) เคลือบฟันจะเริ่มเกิดการสูญเสียแร่ธาตุ (demineralization) กล่าวคือโครงสร้างของเคลือบฟันจะละลายออกมา ยิ่งเป็นกรดมากการละลายของเคลือบฟันก็จะเกิดเร็วขึ้นหลายเท่า มีงานวิจัยระบุว่าเมื่อ pH ลดลงทุกๆ 1 หน่วย การละลายของสารเคลือบฟัน (ไฮดรอกซีอะพาไทต์) จะเพิ่มขึ้นประมาณ 10 เท่า ดังนั้นที่ pH 7 การละลายเคลือบฟันอยู่ในระดับต่ำมาก แต่ถ้าลดลงถึง pH 4 อัตราการละลายของเคลือบฟันจะเพิ่มขึ้นถึงประมาณ 1,000 เท่า เมื่อเทียบกับ pH ปกติ ซึ่งข้อมูลเหล่านี้แสดงให้เห็นว่าสภาพความเป็นกรดหลังการรับประทานอาหารหรือเครื่องดื่มจะทำให้เคลือบฟันอ่อนแอลงอย่างมากในช่วงนั้น
กรดกับการทำลายเคลือบฟัน และผลของการแปรงฟันทันที
เคลือบฟันเป็นชั้นนอกสุดของฟัน และมีความแข็งมาก แต่เคลือบฟันสามารถถูกทำลายหรือสึกกร่อนได้จากกรด เมื่ออยู่ในภาวะความเป็นกรดสูงอย่างตอนที่เพิ่งรับประทานอาหารเสร็จ เคลือบฟันจะเริ่มสูญเสียแร่ธาตุและอ่อนตัวลง หากภาวะกรดเกิดขึ้นบ่อยหรือยาวนาน เคลือบฟันจะค่อยๆ บางลงเรื่อยๆ และที่สำคัญคือเป็นการสึกกร่อนแบบถาวรเพราะร่างกายไม่สามารถสร้างเคลือบฟันใหม่ขึ้นมาทดแทนได้ หากปล่อยให้ฟันกร่อนไปเรื่อยๆ จะเริ่มรู้สึกเสียวฟันเมื่อทานอาหารร้อนหรือเย็น เห็นฟันมีสีเหลืองชัดขึ้น (เพราะเนื้อฟันด้านในมีสีเหลือง) มีความเสี่ยงฟันผุมากขึ้น และมีโอกาสติดเชื้อสูงขึ้นเนื่องจากแบคทีเรียเข้าถึงเนื้อฟันได้ง่ายกว่าเดิม
โดยปกติแล้วหลังการทานอาหาร น้ำลายจะทำหน้าที่ตามธรรมชาติในการต่อต้านกรดและฟื้นฟูเคลือบฟัน น้ำลายเป็นด่างอ่อนๆ และมีแร่ธาตุอย่างแคลเซียมและฟอสเฟตละลายอยู่ น้ำลายจะช่วยเจือจางและล้างกรดที่เกิดขึ้น รวมถึงนำแร่ธาตุกลับคืนสู่ผิวเคลือบฟัน
การแปรงฟันหลังอาหารทันทีจึงมีปัญหาอยู่ตรงที่ว่า ในขณะที่เคลือบฟันกำลังอ่อนตัวจากกรด (ยังไม่ทันกลับสู่สภาวะปกติจากน้ำลาย) แรงที่เราแปรงฟันจะไปชะล้างเอาเคลือบฟันที่กำลังอ่อนอยู่ให้หลุดออกไปได้ง่ายกว่าปกติ
ต้องรอนานเท่าไหร่ถึงจะแปรงฟันได้
ควรรอประมาณ 30-60 นาทีหลังอาหารค่อยแปรงฟัน เพื่อให้กรดในช่องปากลดลงและเริ่มมีการคืนแร่ธาตุกลับที่เคลือบฟันก่อน หากเป็นการรับประทานอาหารทั่วไปก็ให้รอ 30 นาที หากรับประทานอาหารที่เป็นกรดมากก็ให้รอประมาณ 60 นาทีก่อนที่จะแปรงฟัน
ระหว่างที่รอก่อนจะแปรงฟันนี้ เราสามารถลดกรดด้วยการบ้วนปากด้วยน้ำเปล่าหลังทานอาหารได้ทันที ซึ่งเป็นวิธีที่ง่ายและได้ผลดีให้เกิดกระบวนการคืนแร่ธาตุของเคลือบฟัน เพราะน้ำจะช่วยล้างและเจือจางความเป็นกรดในช่องปากลง
อีกวิธีหนึ่งคือ การเคี้ยวหมากฝรั่งที่ไม่มีน้ำตาล (โดยเฉพาะชนิดที่มีไซลิทอล) หลังมื้ออาหารประมาณ 20 นาที การเคี้ยวจะกระตุ้นให้น้ำลายหลั่งมากขึ้น น้ำลายจะช่วยชะล้างกรดและนำแร่ธาตุกลับมาเคลือบฟัน และยังช่วยลดเศษอาหารที่ติดค้างตามซอกฟันด้วย (ควรหลีกเลี่ยงหมากฝรั่งที่มีน้ำตาลเพราะจะยิ่งเพิ่มกรดจากแบคทีเรีย)
สรุป
การแปรงฟันหลังทานอาหารทันทีจะทำให้เคลือบฟันอ่อนแอลงและสึกหรอได้ เพราะหลังการรับประทานอาหารความเป็นกรดในช่องปากจะทำให้เคลือบฟันอ่อนแอลงอยู่แล้ว หากไปแปรงฟันในตอนนี้ก็จะทำให้เคลือบฟันสึกหรอและกร่อนง่ายกว่าปกติ ควรรอประมาณ 30-60 นาทีก่อนที่จะแปรงฟันหลังมื้ออาหาร
